Sự nghèo nàn của thuyết sử luận

Được viết trong giai đoạn Chiến Tranh Thế Giới Thứ Hai và nhanh chóng trở thành một trong những tác phẩm quan trọng của ngành lịch sử triết học đương đại, Sự Nghèo Nàn Của Thuyết Sử Luận (The Poverty Of Historicism) mang sứ mệnh góp phần tạo ra một phương pháp luận hướng tới một thế giới hòa bình, tự do và thịnh vượng.

Trong Sự Nghèo Nàn Của Thuyết Sử Luận, Karl Popper đưa ra lời phê bình đối với một phương pháp luận có nhiều khuyết điểm nhưng lại rất phổ biến lúc đương thời – thuyết sử luận – và từ đó ông đề xuất những cải tiến đối với phương pháp nghiên cứu nghiên cứu khoa học xã hội. Tác phẩm phê phán một cách tinh tế và xác đáng đối với huyền thoại về cái gọi là “Định mệnh lịch sử” (historical destiny) và “Tất định luận lịch sử” (historical determinism). Đó là những thuật ngữ của thuyết sử luận để chỉ quan điểm cho rằng lịch sử tiến hóa theo một quy luật phổ quát, đơn nhất và khách quan đối với con người. Vì thế, những người theo thuyết sử luận hy vọng rằng bằng cách nghiên cứu quá khứ, ta có thể nhận ra các khuôn mẫu (pattern, paradigm), có thể nắm bắt và dự đoán được quy luật phát triển xã hội. Thậm chí họ còn tin rằng họ có thể thiết kế cấu trúc một xã hội mới sao cho phù hợp với những bước tiến hóa tiếp theo của lịch sử. Và đó là cách mà những con người sử luận đưa nhân loại vào với những “giấc mơ” của họ (mà hóa ra lại là “cơn ác mộng” của tất cả những người còn lại)**.

Bằng lối lập luận cứng rắn, Karl Popper lên án những người đã quy giản quá trình tiến hóa của xã hội loài người thành “lịch sử đấu tranh giai cấp”, “lịch sử đấu tranh của các chủng tộc thượng đẳng”, “lịch sử phát triển khoa học kỹ thuật”, .v..v.; phê phán vì những quan điểm này đều loại bỏ những yếu tố bất định do con người – nguyên tử cấu thành xã hội – gây ra đối với quá trình phát triển của xã hội. Như ngay ở Lời tựa, ông đã viết: tri thức là yếu tố ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của xã hội, nhưng dù tri thức khoa học phát triển đến mức độ nào đi nữa thì đều không thể tự nó tiên đoán được sự phát triển của tri thức trong tương lai, vì vậy, khả năng dự đoán sự phát triển của xã hội là một ảo tưởng. Sau khi lần lượt bẻ gẫy từng cơ sở của thuyết sử luận, tác giả trình bày quan điểm bất định luận lịch sử (historical indeterminism) của mình. Ông nghi ngờ việc có tồn tại một (hay một tập) định luật phổ quát nào đó chi phối sự phát triển của xã hội loài người, từ đó nghi ngờ cả việc dự đoán tiến trình của lịch sử. Ông cũng không tin rằng có thể thiết kế và xây dựng một xã hội dựa trên “bản thiết kế tổng thể” của một tay “kỹ sư thiết kế xã hội” nào đó. Vì tương lai là vô định, liên tục thay đổi, nên để cải tiến xã hội, ông cho là phải áp dụng phương pháp “thử-sai” ở từng chi tiết nhỏ (“kiến dựng phân mảnh”) chứ không phải là bằng cách phá bỏ toàn bộ xã hội cũ để xây dựng một xã hội hoàn toàn mới theo một “tiên đoán” của một “kỹ sư sử luận” nào cả.

Tác giả Sự Nghèo Nàn Của Thuyết Sử Luận chứng minh rằng thuyết sử luận là một phương pháp nghèo nàn – một phương pháp không đơm hoa kết trái. Karl R. Popper đã cố chỉ ra ý nghĩa của thuyết sử luận với tính chất một cấu trúc trí tuệ đầy quyến rũ. Ông đã phân tích cái logic của thứ chủ thuyết ấy – một thứ chủ thuyết nhiều khi rất tinh vi, rất hấp dẫn và rất xảo trá – và cũng đã cố lập luận rằng nó đang mắc phải một thứ bệnh cố hữu, vô phương cứu chữa.

Trích dẫn

“Ta có thể diễn giải “lịch sử” như lịch sử đấu tranh giai cấp, hoặc như lịch sử đấu tranh chủng tộc để giành quyền là chủng tộc thượng đẳng, hoặc như lịch sử tư tưởng tôn giáo hoặc lịch sử đấu tranh giữa xã hội “mở” và xã hội “khép kín”, hoặc như lịch sử của tiến bộ khoa học và công nghiệp. Tất cả đều là những quan điểm mang tính quan thiết không ít thì nhiều và không có gì đáng chê trách. Nhưng các nhà sử luận lại không trình bày chúng đúng như thế; họ không nhìn ra sự cần thiết của tính đa dạng trong những cách diễn giải về cơ bản tương đương nhau (cho dù một số trong những cách diễn giải ấy có thể nổi bật lên nhờ vào tính phong phú của chúng – một điều ít nhiều có ý nghĩa). Thay vì thế, họ trình bày chúng như những học thuyết hoặc lý thuyết và khăng khăng rằng “toàn bộ lịch sử là lịch sử đấu tranh giai cấp”, v.v. Và nếu thấy rằng quan điểm của mình là phong phú và có nhiều thực kiện có thể được sắp xếp theo thứ tự và diễn giải dưới ánh sáng quan điểm của mình, họ sẽ nhầm lẫn quan điểm với một sự chứng thực, hoặc thậm chí một phép chứng minh, cho học thuyết của họ.”

(Trích Phần IV, Thuyết sử luận, Karl R. Popper).